شب یلدا – بررسی کامل تاریخچه، آداب و رسوم، سفره آرایی و تاریخ برگزاری یلدا

شب یلدا یکی از کهن ترین آیین ها و مراسمات ایرانیان می باشد که هر ساله در اولین شب زمستان جشن گرفته می شود. ایرانیان در گذشته دارای جشن ها و رسوم متنوعی بوده و از این لحاظ رکورددار شادترین مردم جهان بوده اند. جشن هایی همانند جشن مهرگان، جشن نوروز، شب یلدا، جشن تیرگان، جشن سده، سوری و ده ها جشن و آئین دیگر، از جمله این مراسمات شادمانی بوده است که از گذشته تا به امروز، تنها جشن نوروز و آئین شب یلدا به یادگار مانده است. ایرانیان از دیرباز، اولین شب زمستان را که طولانی ترین شب سال محسوب می شود جشن گرفته و به شادمانی می پردازند. در این مطلب قصد داریم شما را با این آئین زیبای به جا مانده از دوران های قدیم آشنا کرده و به بررسی دقیق آداب و رسوم و آئین های مرتبط با شب یلدا بپردازیم.

تاریخچه شب یلدا

یلدا به معنی زایش بوده و ریشه ای “سریانی” داشته است. این شب که از حدود 500 سال قبل از میلاد مسیح، (تقریبا 2500 سال پیش) به تقویم ایرانیان افزوده شده است، یک سنت دیرینه بوده و در آن، شب اول زمستان را به شادی و جشن و سرور می پردازند. افسانه ها و داستان های بسیاری تاکنون در رابطه با شب یلدا از زبان های مختلف به جا مانده است که معروف ترین این افسانه ها بر می گردد به داستانی که روایت می کند در شب یلدا که درازترین شب سال می باشد، اهریمن و تاریکی به دست نور و اهورامزدا شکست خورده و به همین دلیل در این شب با روشن کردن آتش و برگزاری جشن و سرور به شادی می پردازند.

از گذشته تا به امروز مردم در این شب به برگزاری جشن ها و روشن کردن آتش پرداخته و به علت گذشت سال های دراز از این آئین باستانی، برخی از سنن و آداب آن فراموش شده و جای خود را به بعضی مراسمات و آئین های جدید داده است که ربطی به جشن ایرانیان باستان نداشته و در گذر زمان، به آن اضافه شده است. به هر حال شب یلدا نزد ایرانیان از جایگاه خاصی برخوردار بوده و با گذشت سال های دراز از زمان گرامیداشت آن، هنوز هم ایرانیان به این شب، به عنوان یک جشن بزرگ نگریسته و در تقویم خود، برای برگزاری جشن های مخصوص این شب، علامت گذاری می کنند.

حافظ خوانی در شب یلدا ، از جایگاه ویژه ای برخوردا است.

آداب و رسوم شب یلدا

همانطور که اشاره شد، جشن یلدا، جزو یکی از مهمترین جشن های ایرانیان باستان بوده و از جایگاه ویژه ای در میان ایرانیان داشته است. این اهمیت با گذشت سال های طولانی از آن، هنوز از درجه بالایی برخوردار بوده و اقوام مختلف ایرانی این جشن را گرامی می دارند. با توجه به وسعت ایران در گذشته و حال، بدیهی است که هر قوم متناسب با فرهنگ و جغرافیای محل زندگی خود، برخی آداب و رسومی را به آئین های این جشن اضافه کرده باشند. علاوه بر کشور ایران، کشور های افغانستان، تاجیکستان، آذربایجان، پاکستان، هند، ترکمنستان و ازبکستان از جمله مهمترین کشورهایی هستند که به برگزاری مراسم شب یلدا پرداخته و این شب را جشن می گیرند.

در ایران نیز با توجه به وسعت جغرافیایی، شب یلدا در مناطق مختلف به صورت ها و آئین مختلف، جشن گرفته می شود. اما آنچه که تقریبا در همه اقوام ایرانی مشترک بوده و تقریبا همه به آن عمل می کنند، مراسماتی مثل جمع شدن در خانه بزرگان، جشن و سرور، خوردن میوه های زمستانی و پاییزی همچون انار، تهیه هندوانه شب یلدا ، گرفتن فال حافظ، سفره آرایی مخصوص، تهیه انواع شیرینی و آجیل برای پذیرایی از مهمان ها، گرفتن جشنی مخصوص برای تازه عروس خانواده و دیگر مراسمات از این دست می باشد. اما همانطور که اشاره شد، بدیهی است که برخی مراسمات و آئین ها هم وجود داشته باشد که مختص یک قوم یا منطقه جغرافیایی خاص بوده و دیگر اقوام از انجام آن آگاه نباشند.

انار جزو میوه های مخصوص شب یلدا می باشد.

در خراسان، مردم در شب یلدا به تهیه شیرینی مخصوص این شب با عنوان “کف” روی آورده و این شیرینی مخصوص را طی مراسمی ویژه تهیه کرده و در جشن شب یلدا میل می کنند. از دیگر مراسماتی که معمولا در این شب در خراسان برگزار می شده است، مراسم شاهنامه خوانی بوده است که در آن بزرگان مجلس به ترانه سرایی و شاهنامه خوانی مشغول می شده اند. همچنین در قسمت های جنوبی تر خراسان در این شب به جشن و پایکوبی با دو تار و سه تار پرداخته می شود. از جمله خوراکی های دیگری که در خراسان مصرف آن در شب یلدا فزونی می یابد، “لبو” یا همان چغندر قند پخته می باشد که بسیار پر طرفدار می باشد.

از جمله مهمترین آئین های شب یلدا ، بردن خوانچه یا شب چله ای، به خانه تازه عروس بوده که در هر شهر، بسته به فرهنگ منطقه، این خوانچه به طرز متفاوتی تزئین می گردد. به عنوان مثال مردم آذربایجان، خوانچه شب یلدای عروس را با هندوانه و شال های قرمز رنگ تزئین می کنند و مردم شمال کشور از تزئین ماهی برای این امر بهره می برند. از آنجا که در گذشته دیدار بین عروس و داماد بسیار سخت تر از امروز بوده، هدیه و بردن خوانچه برای عروس از طرف داماد، از جمله مراسماتی بوده که عروس و داماد می توانستند با یکدیگر دیدار کنند. به همین دلیل این مراسم از جایگاه خاصی در بین تازه عروس و داماد ها برخوردار بوده است.

نمونه ای خوانچه شب چله عروس

خوراکی هایی که در این شب مصرف می شود، ارتباط مستقیمی با جغرافیای محلی که آئین شب یلدا در آن برگزار می شود، دارد و هر شهر و منطقه بنا به میوه های موجود در آن فصل در آنجا، جشن خواهد گرفت. به عنوان مثال در سفره کردستانی ها می توان خوراکی هایی نظیر دلمه و نان سنگک را مشاهده نمود و در سفره گلستانی ها می توان شیرینی هایی مانند مَت و کَسمَک را مشاهده کرد. رنگینک و خرما از جمله شیرینی هایی است که شیرازی ها در سفره شب یلدا قرار می دهند و در همدان کشمش و مَویز به عنوان آجیل مصرف می شود.

سفره آرائی شب یلدا

همانطور که اشاره شد، سفره شب یلدا از اهمیت خاصی نزد اقوام ایرانی برخوردار بوده و بنظر می رسد که این سفره آرائی، ریشه در همان خوانچه مخصوص تازه عروس دارد. در گذشته تنها برای هدیه به عروس، سفره و خوانچه شب یلدا را تزئین نموده و به عروس تقدیم می کرده اند. اما با گذشت زمان این رسم به خانواده هایی که عروس و داماد تازه نیز ندارند، کشیده شده است و بسیاری از افراد همانند سفره نوروز، به تزئین و سفره آرائی شب یلدا می پردازند. سفره آرائی از جمله هنرهایی است که در بسیاری از آموزشگاه ها تدریس شده و بسیار با اهمیت است. سفره شب یلدا باید با زیبایی همراه بوده و شامل تمام خوراکی های معمول منطقه باشد.

معمولا سفره شب یلدا را مادر و یا دختر خانواده تزئین کرده و علاوه بر قرار دادن خوراکی های مختلف در آن، زیبایی و جلوه خاصی را نیز با قراردادن گل و دستمال ها و اشیا تزئینی، چند برابر می کنند. اما آنچه که در سفره آرائی شب یلدا از اهمیت برخوردار است، بودن هنداونه و انار در این سفره است. معمولا در شهرهای مختلف، انار را دانه کرده و در ظرف های زیبا در اطراف سفره قرار داده تا مهمانان با افزودن نمک و گلپر به آن، از آن تناول کنند. معمولا در شب یلدا سفره شام همراه با غذایی سنتی و یا ماهی پلو بوده و هر منطقه بنا به فرهنگ خود، خوراکی هایی را به آن می افزاید.

سفره شب یلدا با تزئینات ساده

تاریخ شب یلدا در ایران و سایر نقاط

تاریخ شب یلدا سال 97 دقیقا مصادف است با شب 30 ام آذرماه هر سال که برابر است با 21 دسامبر 2018 و 13 ربیع الثانی سال 1440 قمری. از آنجا که بسیاری از هموطنان ما این شب را در کشور های مختلف دنیا جشن می گیرند، ممکن است تاریخ دقیق برگزاری این مراسم ویژه را به یاد نداشته باشند. به همین دلیل باید بدانید که شب یلدا در امسال، در تاریخ های ذکر شده برگزار شده و جشن گرامیداشت این شب به خصوص را باید در این تاریخ ها برگزار نمود. علاقه مندان می توانند برای تبریک و شادباش گفتن شب یلدا ، از استیکر شب یلدا که برای برنامه تلگرام ساخته شده است نیز استفاده نمایند.